گام هشتم

نخستین پیشگامان شکل‌گیری مهندسی صنایع چه کسانی بوده‌اند ؟

با ظهور انقلاب صنعتی و پیشرفت چشمگیر دانش تکنولوژیکی بشر در قیاس با گذشته ، به تدریج مفاهیم نوینی در باب مدیریت و صنعت گشوده شد ؛ اگر چه در آن زمان هنوز مهندسی صنایع به زبان امروزین آن وجود نداشت اما ارائه‌دهندگان این نظریات را آغازین پژوهشگران علم مهندسی صنایع به شمار می‌آوریم . بی‌تردید پروسه تکامل مهندسی صنایع تا مرز کنونی آن مرهون تمامی این تلاشها و تفکرات است . با هم به معرفی بزرگان اندیشه در قرون پیشین می‌پردازیم ؛ این روند را با متفکرین قرن هجدهم آغاز می‌نماییم :

آدام اسمیت ، بی‌تردید نامی آشنا در عرصه علم و دانش بشریست . وی در دورانی مقارن با انقلاب صنعتی ( نیمه دوم قرن هجدهم ) فوائد تخصصی کردن کارها برای کارگران کارخانه را مورد توجه قرار‌داده و درباره مفاهیم نظارت و محاسبات بازده سرمایه ، نظریاتی ارزشمند ارائه نمود . آدام اسمیت که از وی به عنوان مبتکر تقسیم کار یاد می‌شود یکی از پیشگامان ارزشمند پیشرفت دانش و آگاهی بوده‌ است .

توماس جفرسون نیز در اواخر قرن هجدهم در طی تحقیقات خود ، توجه متخصصین را به قسمتهای قابل تعویض سازمان جلب نمود .

الی ویتنی نیز نظریه‌پرداز دیگری بود که در سالهای پایانی دهه 1790 میلادی نظریاتی ارزشمند در ارتباط با کنترل‌کیفیت ، مدیریت و نیز حسابداری قیمت تمام شده ارائه نمود .

باید اذعان نمود که بی‌شک این سه تن تنها نمونه‌ای هستند از تمامی آنانی که آشکارا و نهان برای روند صعودی دانش مهندسی و بویژه مهندسی صنایع در قرن هجدهم کوشیده‌اند و نتیجه این تلاشها امروزه در اختیار ما قرار گرفته ‌است ؛ برماست که راه آنان را در جهت نیل به تکامل حقیقی و همه جانبه انسانی ادامه دهیم .

در گام آتی با هم بزرگان تفکر صنعتی در قرن نوزدهم را خواهیم شناخت ...

پایان گام هشتم

گام نهم

متفکران و نظریه‌پردازان عرصه صنعت در نیمه نخست قرن نوزدهم چه کسانی بودند ؟

جیمز وات ، نامی آشناست که بیشتر از او در درسهای فیزیک و مکانیک شنیده‌ایم ؛ اما جالب است بدانیم که وی در اوائل قرن نوزدهم نظریاتی ارزشمند در باب روشهای استاندارد عملیاتی ، متدهای کار ، طرح ریزی ، دستمزد ، زمانهای استاندارد ، اطلاعات استاندارد ، بیمه کارکنان و موارد کاربرد بازرسی و حسابداری بیان نموده ‌است . لیستی طویل و موضوعاتی پراهمیت هستند ، چنین فکر نمی‌کنید ؟!

رابرت اون ، نظریه‌پرداز دیگری بود که احتیاج به استفاده و کاربری عملیات کارگزینی را صراحتا بیان نمود و مسئولیت آموزش کارگران را بر عهده مدیریت نهاد ؛ وی همچنین برای کارگران ، خانه و امکانات معیشتی مناسب در‌نظر گرفت .

جیمز میل ، در دهه 1820 حرکات انسانی را تجزیه ، تحلیل و تلفیق نمود .

چارلز بیچ متفکر دیگری بود که در دهه 1830 روشهای علمی انجام کار را مورد تایید قرار‌داد ؛ تشریح مختصات شغل را تاکید نمود و در موضوعاتی چون تقسیم کار ، مطالعه حرکت ، زمان حسابداری قیمت تمام‌شده و نیز عوامل موثر بر کارایی کارکنان ، نظریاتی ارزشمند بیان نمود .

جیمز استوارت میل ، این بار در دهه 1850 ، مباحثی در باب حوزه نظارت ، وحدت فرماندهی ، نظارت کاری و اداری ، تقسیم کار و نیز حقوق و دستمزد ارائه نمود .

هنری یور ، در همان زمان ( دهه 1850 ) درمورد اصول سازمان ، ارتباطات و اطلاعات مورد استفاده در سازمان نظریاتی ارائه داد .

در گام دهم ، پیشگامان نیمه دوم قرن نوزدهم را به بررسی خواهیم نشست ...

پایان گام نهم

گام هفتم

پیشتازان تقسیم کار چه کسانی بودند ؟

همزمان با افزایش حجم تولید ، مساله تقسیم کار مطرح شد تا کارها تخصصی‌تر شده و بتوان کارگران را به کارهای متفاوتی واداشت . عموما تصور می‌شود روشهای تقسیم کار  ، در قرن بیستم و با تئوریهای مدیریت علمی شکل گرفتند اما باید دانست که با شروع انقلاب صنعتی و تکاملش ، این‌گونه روشها نیز توسط بزرگانی چون آدام اسمیت به تدریج ابداع ‌گردیدند اما از آنجا که کمیت محصولات در سطح پایینی بود ، تاثیر این متدها نیز چشمگیر نبود .

کریستوفر پولهم ، مخترع سوئدی را می‌توان نخستین به‌کارگیرنده روشهای تقسیم کار به شمار آورد ؛ از جمله اقدامات وی ساخت ماشینهای سکه‌زنی برای جرج اول پادشاه بریتانیا بود . کریستوفر پولهم از طرفداران سرسخت استفاده از نیروی بخار بود ؛ او می‌کوشید تا در کلیه مراکز صنعتی نیروی بخار را جانشین نیروی انسانی کارگران سازند و خود در سال 1700 کارخانه‌ای برای ساخت ماشین‌آلات بخاری ساخت که با نیروی بخار کار می‌کرد .

اما کسی که برای اولین بار به اصل تقسیم کار در دنیای جدید تولید ، صورتی گسترده و نظام‌یافته داد ، هنری فورد صنعت‌پیشة آمریکایی بود . فورد نخستین اتوموبیل خود را در سال 1893 ساخت که دارای دو سیلندر بود و پس از آ‌نکه خودش آن را 1600 کیلومتر راند ، به بهای دویست دلار فروخت و متعاقبا در سال 1899 یک شرکت برای ساخت اتوموبیلی که خرج آن را خود تهیه کرده بود ، تاسیس نمود . نظر اصلی فورد ، ساخت نوعی اتوموبیل ارزان برای استفاده عموم بود و قصد داشت تا با بالابردن محصول کارخانه ، قیمت تمام‌شدة محصول نهایی ارزان گردد ؛ بدین‌منظور وی دستور داد به‌جای آنکه کارگران به‌سراغ قسمتهای مختلف اتوموبیل بروند و آنها را بر روی یکدیگر سوار کنند ، بر جای خود متوقف بمانند ؛ مطابق منظور فورد ، اجزای اساسی اتوموبیل که در انبارهای مخصوص گردآوری شده بودند ، در خطوط فرعی - که هر یک از آنها به سوار کردن یکی از واحدهای سازای اتوموبیل ( نظیر شاسی ، موتور و ... ) تخصیص داده شده بود - به راه می افتادند و جملگی این خطوط به خط اصلی سوار کردن اتوموبیل منتهی می‌شدند .

بعدها اصولی که فورد برای تولید کالا در حجم بالا به کار برده بود در سایر موسسات صنعتی نیز اعمال گردیدند . هنری فورد در عین حال طرحهایی برای سهیم کردن کارگران در سود کارخانه‌ها به مورد اجرا گذارد ، به‌نحوی که به عنوان نمونه در سال 1914 ، معادل سی میلیون دلار سهم از آن کارگران شد . داستان تقسیم کار در صنعت ، با مطالعات فردریک تیلور در باب مدیریت علمی شکل آکادمیک گرفت و یکی از ارکان زمینه‌ساز شکل‌گیری مهندسی صنایع در سالها بعد گردید .

در گام بعدی از نخستین پیشگامان مهندسی صنایع به معنای امروزین آن سخن خواهیم گفت . علاقه‌مند نیستید تا بدانید پروسه شکل گیری رشته مان را به چه کسانی مرهونیم ؟! ...

پایان گام هفتم

گام ششم

انقلاب صنعتی را بیشتر بشناسیم !

در گام پیشین در بیان تاریخچه مهندسی به سرفصل جدیدی رسیده بودیم : انقلاب صنعتی ! براستی از انقلاب صنعتی به عنوان موج نوین پیشرفت تولید و صنعت چه می‌دانیم ؟!
در اواخر قرن هیجدهم فعالیتهای صنعتی توسعه بسیاری یافت ؛ ظهور اختراعات جدید به خصوص در زمینه صنعت نساجی همانند ماشین‌های ریسندگی ، دستگاه نختابی و دستگاه بافندگی برقی در این زمینه حائز‌ اهمیت بودند . از سوی‌ دیگر ، استفاده از موتور بخار این امکان را برای کارخانه ها فراهم ساخت تا روش کهن بهره جستن از آب به عنوان نیرو را کنار بگذارند . در کنار این و با گسترش اختراعات و توسعه تکنولوژی ، امکان استفاده از ماشین به جای انسان فراهم آمد و کارگاههای کوچک و سنتی جای خود را به کارخانه‌های بزرگتر و پیشرفته‌تر دادند و تولید دستی و محدود به تولید انبوه تبدیل گردید . این تحولات به واسطه وسعتی که داشت انقلاب صنعتی نامیده شد . تحت شرایط جدید اداره کارخانه‌ها دیگر به صورت سنتی امکان‌پذیر نبود ؛  با گذشت زمان و توسعه کارخانه‌ها ، نیاز به روشهای علمی جهت مدیریت این گونه واحدها افزایش یافت و بدینسان زمینه‌های لازم جهت شکل‌گیری و ظهور مهندسی صنایع فراهم آمد .
در کنار هم و از گذشته‌های دور به قرن حاضر نزدیک شده‌ایم ؛ داستان ما با تبلور مهندسی صنایع ادامه خواهد یافت ؛ در گام آتی پیشتازان تقسیم کار را خواهیم شناخت ...

پایان گام ششم

گام پنجم

مفهوم کار را چگونه تعریف نماییم ؟
کار ، حاصل‌جمع تمامی فعالیتهای فیزیکی و فکری انسان در جهت تولید کالاها و خدمات موردنیاز وی می‌باشد . هنگامی‌که این فعالیت با هدف دریافت دستمزد انجام گیرد باید آن را کار یا شغل با دستمزد عنوان نمود . کار انسان ابتدایی برای اطمینان از حفظ و بقای خود  و مستلزم رویارویی وی با طبیعت بود . با گذشت زمان ، با انجام کارهای کشاورزی میان ارتباط مسقیم نتایج کار و رفع نیازهای فردی انسان فاصله افتاد که به علت روند تکامل اقتصادی روزبه‌روز غیر مستقیم‌تر از پیش می‌شد .
این ارتباط با تبلور نخستین نظام معامله پایاپای بود که منجر به پیشرفت اقتصاد پولی شد . به مرور با تقسیم کار و تخصصی کردن آن ، ارتباط مستقیم میان کار و نیازهای انسان فاصله افتاده و درک معنای نهایی کار از سوی او به صورت غیر مستقیم درآمده است .  
در دوران باستان کار به معنای فعالیت پَستی‌ بود که برای افرادی پایینتر از یک شهروند تحصیلکرده و اشرافی در نظر گرفته می‌شد . در یونان باستان طبقات اشرافی طراحان دقیق فعالیتهایی بودند که برتری خود را در انجام موفقیت‌آمیز آن در حوزه‌های نظامی و شهری به اثبات برسانند ؛ این فعالیتها به معنای انجام کارهای فیزیکی نبود ، بلکه کار توسط برده‌ها یا عوام به انجام می‌رسید . عوام جزو شهروندان آزاد بودند با این وجود مجبور بودند برای امرار معاش خود کار کنند ؛ از این‌رو نمی‌توانستند حتی بخشی از فعالیتهای خود را صرف فعالیتهای اجتماعی برتر همانند هنرآموزی یا تجارت کنند . بعدها ، تحت تاثیر تعالیم مسیحیت ، کار تعریف اجتماعی مثبت و ارزشمندی پیدا نمود .
در سفر پیدایش تورات آمده است که دنیا در شش روز کار دقیق و پرزحمت خلق گردید و انسان به عنوان مظهر خداوند خوانده ‌شد تا نه‌تنها در کار خود ، بلکه در اعمال دیگر نیز ، در روز هفتم از خالق پیروی کند .    
کار فیزیکی و فکری ، هر دو به عنوان فضیلت اخلاقی محسوب می‌شدند ؛ این واقعیت که بسیاری از جوامع اروپایی به عنوان جامعه کاری نامیده می‌شوند ، می‌تواند ثمره اصول اخلاقی کار در کلیسای پروتستان باشد که از پایان قرن پانزدهم به بعد ، صرفنظر از طبقات اجتماعی گسترش یافته ‌است . بدین‌ترتیب ، مفاهیم ادیان الهی همچون اسلام کار را به عنوان برترین فعالیت ، مقدس و موجب نزدیکی انسان به خداوند می‌دانند .
در گام آتی با انقلاب صنعتی همراه خواهیم بود ...

پایان گام پنجم

گام چهارم

تاریخچه مهندسی صنایع به چه زمانی باز می‌گردد ؟

اهرام ثلاثه را حتما تاکنون بارها و بارها دیده‌اید و بی‌شک می‌دانید که یکی از عجایب هفتگانه جهان به شمار می‌آیند . آیا به دلیل این انتخاب اندیشیده‌اید ؟! آیا می‌دانید که مهندسی پیچیده و اندیشمندانه‌ای که در ساخت آنها به کار رفته ، اهرام ثلاثه را به یکی از معظم‌ترین آثار تمدن بشری تبدیل ساخته‌است ؟! درست حدس زده‌اید ؛ نخستین گامهای ملموس مهندسی را می توان در ساخت اهرام مصر دید که تاریخ آنها به قرنها پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد .

مهندسین بین‌النهرین ( سرزمین مابین دجله و فرات در عراق کنونی ) نیز پی برده ‌بودند که برای ساخت ساختمانهای عمومی باید زمین را گود کنند و بدین ترتیب آغازین کاربردهای بیل در کندن زمین مرسوم شد .

از سوی دیگر ، مهندسین یونانی نیز نقش بسیار زیادی در امر مهندسی و بویژه در ساختمان سازی و مکانیک داشته‌اند ...

گرچه در این سوابق ، پیشینه بارزی از مهندسی صنایع به چشم نمی‌خورد ، اما کاربرد مهندسی صنایع در آنها نهفته و به سزاست ؛ در آن زمان هنوز تعریفی از مهندسی صنایع و حتی مهندسی وجود‌نداشته اما دست‌اندرکاران باستانی ما بی‌آنکه بدانند نخستین فعالیتهای مهندسی را پایه‌ریزی می‌کرده‌اند و هدف ما از بیان چنین مواردی نیز همین بوده تا دانسته‌ شود کوششهایی که ماهیت مهندسی داشته‌اند ریشه در اعماق تاریخ دارند و آغازشان صرفا به یک یا چندین قرن اخیر باز نمی‌گردد . پس از بیان این مقدمات گمان می‌کنید اغراق می شود اگر ادعا کنیم : انسان از بدو خلقت مهندس آفریده شده ‌است ؟!

با همه اینها طلیعه پیشرفت چشمگیر در علوم مهندسی به اواخر قرن هیجدهم میلادی باز می‌گردد : انقلاب صنعتی !

در گام‌های آتی و پس از تبیین مفهوم کار به تشریح این پدیده خواهیم پرداخت ...

پایان گام چهارم

گام سوم

تعریف مهندسی صنایع را چگونه تفسیر نماییم ؟

در گام پیشین تعریف انجمن مهندسی صنایع آمریکا را خواندیم ؛ اگر با دقت آن را مروری دیگر کنیم به واژه کلیدی‌ای می‌رسیم : سیستم ! در این لغت خوب تامل کنید که تمامی تلاش ما به عنوان مهندسین صنایع بر روی سیستم پیاده می‌شود . نترسید ! به هیچ وجه با مفهوم ناآشنایی روبرو نیستم . سیستم به هر مجموعه‌ای از اجزا اطلاق می‌شود که برای حصول هدفی با یکدیگر در ارتباط موثرند . حال در ذهن خود به دنبال نمونه بگردید ؛ زود ! ذهن خود را وادار به پویایی کنید ! خب ، من یک مثال می‌آورم : خانواده ! به همین سادگی ! اما توجه داشته باشید که سیستمهایی که ما با آنها در محیط کاری سروکار خواهیم داشت لزوما به همین سادگی نیستند ؛ آنها گروهی از انسانها ، دسته‌ای از مواد ، حجم بالای اطلاعات و مواردی اینچنینی را دربر خواهند گرفت ؛ می‌بینم که گستره وسیعیست آنچه یک مهندس صنایع با آنها همسایه خواهد بود و به همین دلیل باید برای تمامی آنها دارای حداقل اطلاعات لازم باشد . هدف یک مهندس صنایع بهبود کارایی سیستم به جهت نیل به اهداف کل مجموعه است و ایجاد بهبود در سیستم نیازمند بمباران فکری در مورد همه آنهاست . راستی ! شما فکر می‌کنید دگرگونی و بهبود را از چه جایی باید آغاز نمود ؟! نگاهی به اطراف بیاندازید ، از چیزهایی آغاز کنید که نزدیکترند ؛ حال من یک سوال از شما می‌پرسم : چه چیز به شما از خود شما نزدیکتر است ؟! پس :

مغرور نباشید ؛ کسی شما را زیر سوال نخواهد برد ؛ بهبود را باید از خود شروع کنیم ...

پایان گام سوم

گام دوم

مهندسی صنایع را چگونه تعریف نماییم ؟

در گام اول نگاه روشنی به مفهوم مهندسی حاصل کردیم ؛ اینک به رشته تخصصیمان باز می‌گردیم و می‌خواهیم در دومین گام تعریفی از مهندسی صنایع یاد گیریم . بی‌شک موفقیت در هر شغلی مستلزم اشراف کلی بر جوانب آن می‌باشد و یکی از نکات مهم در این مبحث ، دانستن تعریف منطقی و صحیحی از شغل می‌باشد . شخصا بر این عقیده‌ام که وظایف مهندس صنایع تا اندازه‌ای شیرین و پرهیجان می باشد که شاید جای این باشد از آن به عنوان یک سرگرمی فرح بخش ولی در عین‌حال جدی و پراهمیت یاد کنیم . و اما مهندسی صنایع چیست ؟

انجمن مهندسی صنایع آمریکا ، تعریف ذیل را بیان کرده‌است :

مهندسی صنایع رشته‌ای است که با طراحی ، پیاده سازی و بهبود سیستمهای یکپارچه ای از انسان  (human)، مواد  (material)، اطلاعات  (information)، تجهیزات (instrument) و انرژی  (energy)مرتبط می‌باشد . این رشته بر پایه دانش تخصصی در علوم ریاضی ، طبیعی ، اجتماعی و نیز قوانین و روشهای تجزیه و تحلیل مهندسی و طراحی بنا شده است تا به کمک آنها به ارزیابی نتایج حاصل از سیستم‌های یکپارچه بپردازد .

تعریف چندان قابل‌فهمی نیست ، نه ؟! می‌پذیرم ؛ در گام بعدی این تعریف را با هم به تفسیر می‌نشینیم ...

پایان گام دوم

گام اول

مهندسی  (engineering)به چه معناست ؟

تاکنون بارها و بارها این واژه را شنیده‌ایم ؛ خود و دوستان خود را بدین نام خوانده‌ایم . اما آیا اگر از ما بخواهند این کلمه را به تعریف آوریم قادر به بیان روان آن هستیم ؟

گام اول ما در یادگیری مهندسی صنایع ، آموزش معنای دقیقی برای مهندسی است . مجمع اعتباری مهندسی و تکنولوژی

(the Accrediation Board for Engineering and Technology)

که یکی از وظایف آن تعریف و یکسان‌سازی واژه‌های مهندسیست ، مهندسی را به صورت زیر تعریف می‌کند :

مهندسی ، مجموعه مهارتهایی است که با استفاده از معلومات ریاضی و علوم طبیعی و در اثر مطالعه ، تمرین و تکرار حاصل شده‌اند و ما را به راههای بهره‌گیری اقتصادی‌تر از مواد اولیه و منابع طبیعی در جهت منافع انسانیمان رهنمون می‌کنند .

حال درک روشنی از واژه پراستفاده مهندسی پیدا کرده‌ایم ؛ می بینیم که حیطه وسیعی در این تعریف جای می‌گیرند و به طور کلی می‌توان گفت که هدف غایی همه آنها کمک به زندگی بهتر و راحت‌تر برای مجموعه انسانهاست . این هدف را از خاطر نبریم ...

پایان گام یکم